Próżniactwo społeczne – co to jest i jak mu zapobiegać?

Próżniactwo społeczne – co to jest i jak mu zapobiegać?

W artykule dotyczącym psychologii sportu w grach zespołowych wspomniałam o zjawisku prożniactwa społecznego. Pojawia się ono wszędzie tam, gdzie odbywa się praca grupowa, a więc także w rywalizacji sportowej. Zazwyczaj ma negatywny wpływ na członków drużyny, ale istnieją pewne strategie, które pomogą z nim walczyć. Jak zapobiegać próżniactwu społecznemu?

Z tego wpisu dowiesz się,

  • co to jest próżniactwo społeczne,
  • jakie są przykłady próżniactwa społecznego w sporcie,
  • jak zapobiegać próżniactwu społecznemu.

Co to jest prożniactwo społeczne?

Sporty drużynowe stawiają przed zawodnikami specyficzne wymagania, niewystępujące w sportach indywidualnych. Tutaj ostateczny wynik zależy od pracy, działania i zaangażowania całego zespołu. Nie bez przyczyny mówi, że się że jeden napastnik nie wygra meczu piłkarskiego, a nawet najlepszy atakujący w siatkówce nie może zagwarantować zwycięstwa. Dlaczego? Żeby napastnik mógł umieścić piłce w świetle bramki, ktoś musi mu ją podać. Żeby atakujący zdobył punkt, inny zawodnik musi do niego rozegrać. I choć często zapomina się o tych zawodnikach, którzy bezpośrednio nie zdobywają punktów, to ich wkład w ostateczny sukces drużyny jest niepodważalny.

Jednak działania grupowe sprzyjają pojawieniu się efektu próżniactwa społecznego (EPS). Pierwsze badania nad tym zjawiskiem przeprowadził francuski inżynier Ringelmann. Poprosił robotników, by ciągnęli linę najmocniej, jak potrafią. Uczestnicy wykonywali to zadanie w zespołach liczących 3 i 8 osób. Punktem odniesienia była siła, z jaką ciągnęli linę w pojedynkę. Ten wynik potraktowany został jako 100%. Okazało się, że pracując w 3-osobowej drużynie robotnicy wkładali w zadanie 85% wysiłku w porównaniu do wykonywania go samodzielnieZ kolei w 8-osobowych zespołach wynik ten wyniósł zaledwie 49%! Badanie to pozwoliło Ringelmannowi na sformułowanie wniosku, że im więcej osób wykonuje jakąś pracę, tym gorszy rezultat uzyskują w porównaniu z wynikiem, jaki uzyskaliby pracując samodzielnie. Na tym polega próżniactwo społeczne.

Skąd bierze się próżniactwo społeczne?

Według psychologów społecznych próżniactwo społeczne może pojawiać się z dwóch powodów. Pierwszym z nich i uznawanym za ważniejszy jest zmniejszenie motywacji poszczególnych członków grupy. Po co ja mam starać, skoro równie dobrze może zrobić to ktoś inny? Dlaczego ja mam biec do piłki, skoro mogą to zrobić koledzy z zespołu? Pojawienie się tego zjawiska może być także wynikiem słabej koordynacji podczas wykonywania zadania. Złe zarządzanie siłami zespołu może prowadzić to tego, że potencjał poszczególnych członków drużyny zostanie niewykorzystany.

Próżniactwo społeczne w sporcie

Jak rozpoznać EPS w sporcie? Będzie go przejawiał np. napastnik, który nie cofa się z zespołem, podczas przechodzenia do defensywny, ale zostaje pod bramką przeciwnika (pod warunkiem, że nie ma takich założeń taktycznych. Skutkiem próżniactwa społecznego mogą być nieporozumienia w zespole podczas gry. Np. gdy w siatkówce piłkę broni rozgrywający, a mimo to spadła ona w boisko, bo żaden z pozostałych zawodników nie ruszył do obronionej piłki, by ją rozegrać.

Jak zapobiegać próżniactwu społecznemu?

Indywidualny wysiłek jednostki

Próżniactwo społeczne może negatywnie wpływać na sportową rywalizację. Istnieją jednak czynniki, które mogą minimalizować ryzyko, że się pojawi. Najważniejszym z nich jest identyfikowalność wkładu jednostki. Mówiąc prosto, jeśli obserwujący będą w stanie ocenić, ile wysiłku i starań w wykonanie zadania włożyli poszczególni członkowie drużyny, to próżniactwo społeczne będzie zanikać. Świadomość tego, że zostanie się „rozliczonym” za swoje działania, sprawia, że zanika tendencja do prezentowania EPS. Zawodnicy w sportach drużynowych znajdują się na różnych pozycjach, które wymagają wykonywania odmiennych zadań i założeń taktycznych. Sprawia to, że ocena ich realizacji jest możliwa do wykonania np. przez trenera. W niwelowaniu zjawiska próżniactwa społecznego bardzo pomogą zadania indywidualne dla każdego z zawodników.

Ważność zadania i grupy

Kolejne czynniki, które modyfikują EPS to ważność zadania i ważność grupy. Im ważniejsze jest zadanie, które ma do wykonania grupa, tym mniejszy będzie efekt próżniactwa społecznego. Oznacza to, że będzie on słabszy podczas IO niż na meczach towarzyskich. Na jego siłę wpływa także, jak ważny jest zespół dla poszczególnych członków. Im bardziej jednostka czuje się częścią drużyny i im ważniejsza jest dla niej drużyna, tym mniejsza tendencja do minimalizowania wysiłku. Co więcej, jeśli zespół jest spójny, a jego członkowie spodziewają się niższego wykonania po pozostałych kolegach, może dojść do odwrotnej sytuacji – efektu kompensacji społecznej! Wtedy podczas działania z innymi osiągane wyniki są wyższe niż w działaniu wykonywanym w pojedynkę.

Pozostałe czynniki

Na siłę i pojawianie się próżniactwa społecznego wpływ ma także to, czy grupa będzie oceniana jako całość – tak jak dzieje się w sportach zespołowych. Mimo że przyznaje się nagrody indywidualne, to ostateczna klasyfikacja zależy od wyniku drużynowego. W takich warunkach efekt ten zanika. Dodatkowo, im trudniejsze zadanie do wykonania, tym mniejszy efekt.  Z kolei im łatwiejsze jest zadanie, tym większe prawdopodobieństwo, że próżniactwo społeczne się pojawi.

Przekonanie jednostki o niepowtarzalności jej wkładu w wykonanie zadanie także chroni przed próżniactwem społecznym. Jeżeli to samo zadanie mógłby bez problemu wykonać ktoś inny, to motywacja do działania będzie spadać. Z kolei, gdy zawodnik ma przekonanie, że jego wysiłek jest niepowtarzalny, niezastąpiony to EPS będzie malał.

Próżniactwo społeczne może zależeć także od wielkości grupy. Tak, jak w przytoczonych badaniach – wraz ze wzrostem liczebności grupy wzrasta natężenie EPS, ale tylko w grupach męskich. Efekt ten jest silniej widoczny w męskich niż kobiecych.

Co robić, by minimalizować ryzyko pojawienia się EPS?

Po pierwsze – dbaj o spójność zespołu. Im bardziej zgrany zespół, tym ważniejsza dla poszczególnych osób będzie przynależność do niego. Dzięki temu rośnie motywacja do działania niezależnie od okoliczności. Wspólne spędzanie czasu także poza meczami czy świadomość wspólnych celów zespołowych pomoże stworzyć zaangażowaną drużynę. W końcu mistrzowska drużyna może więcej niż drużyna mistrzów. Dodatkowo w spójnej drużynie wszyscy czują się potrzebni – nawet ci, którzy więcej czasu spędzają na ławce rezerwowych niż na boisku. Pamiętaj także o indywidualnych zadaniach dla poszczególnych zawodników, tak łatwo można było określić, czy poszczególni członkowie zespołu je zrealizowali.

Czujesz, że ten temat Cię dotyczy? Umów się na sesję, popracujemy nad Twoją najlepszą formą ?

    Źródło:

    Wojciszke, B. (2014) Psychologia społeczna. Wydawnictwo Naukowe Scholar: Warszawa.